دفاع مقدس

مولفه های فرهنگی دفاع مقدس

کیوان خانی 

آغاز هر جنگ و تهاجم با دفاع و مقابله مواجه می شود. هر جامعه ای که در طول تاریخ با تهاجم دشمنی روبه روشده است، خود را موظف به دفاع و تقابل دانسته و به اقسام مختلف از ماهیت و هویت خود دفاع می کند. این قانون برای تمام جوامع است و دفاع در سرنوشت آدمی است. آغاز حمله سراسری ارتش بعثی صدام به خاک ایران باعث شد که مردم خود را موظف به دفاع دانسته و توانستند برای 8 سال دفاع خود، عنوان «مقدس» را بیفزایند. دفاع مقدس، نامی است که در پشت سرخود دلایلی دارد که هر کدام بیانگر سرفصل هایی است از رشادت، ایثار و از خودگذشتگی. 8سال دفاع مقدس به واسطه ریشه و ویژگی های تاریخی خود نوعی فرهنگ دینی و ملی است و می تواند الگو و راهنمایی برای حفظ کشور در مقاطع مختلف تاریخی باشد. دفاع 8 ساله رزمندگان اسلام با همه فراز و فرودش به خلق فرهنگی غنی منجر شد، که به عنوان فرهنگ پایداری و رشادت از آن نام می برند.این فرهنگ دارای مشخصه ها و ویژگی هایی است که از دیگر فرهنگ ها و حتی فرهنگ مقاومت و پایداری دیگر کشورها متمایز شده است. آنچه در اینجا مورد بررسی قرار می دهیم دلایل تقدس هشت ساله مقاومت مردم ایران به طور خلاصه است.

1- خدامحوری
مهمترین شاخصه این جنگ خداباوری بود. ویژگی ای که تمام حرکات و افعال فرد را متوجه مبدأ هستی می نماید.خدامحوری باعث شد تا برخلاف دیگر ارتش های جهان، رزمندگان اسلام تمام لحظات خود را متوجه خدا نمایند و برخلاف دیگر استراتژی های نظامی فتح خاک را نه به عنوان یک هدف اولیه و اصلی بلکه به عنوان یک هدف ثانویه ببینند و این موضوع در تمام تاریخ بشریت بی نظیر است.امام خمینی (ره) با اشاره به این ویژگی رزمندگان می فرمایند: «تنها ایمان به خداوند و عشق به شهادت در راه اسلام و روح ایثار و فداکاری، ابزار نبرد نابرابر اینان بود.»(1) آنچه که ملت ما را پیروز کرد، ایمان به خدا و عشق به شهادت بود. ملت ایران هیچ نداشت و ایمان داشت و ایمان او را بر همه قدرت ها غلبه داد.(2)آری اگر خدا، محور هر کاری قرار گیرد و رضای او سرلوحه امور باشد بی شک پیروزی را به دنبال می آورد، چنانکه قرآن کریم می فرماید:« و لاتهنوا و لاتحزنوا و انتم الاعلون ان کنتم مومنین»(3)و سست نشوید و غمگین نگردید و شما برترید اگر ایمان داشته باشید.ایمان و اعتقاد به خداوند بود که رزمندگان ما را تا آخرین قطره خون به فداکاری وامی داشت، چنانکه امام خمینی (ره) می فرماید:« ایمان است که شما را وادار می کند بروید و برای اسلام فداکاری کنید و ایمان است که در جبهه ها این عزیزان ما در جنگ تا حد شهادت حاضر هستند و تا ایمان حفظ کردید... هرگز نخواهید آسیب دید.»(4)یک دست سلاح و بر دگر دست
همواره گرفته بودند مصحف (رمضانعلی کلدون) (5)

2- عاشورایی جنگیدن
دفاع مقدس در ایران فرزند بلافصل عاشورای امام حسین (ع) است. هیچ گاه این سرزمین در طول تاریخ خود شاهد این همه زلالی و زیبایی نبوده است.(6) پیروزی انقلاب اسلامی پایان استعمار در ایران بود و این برای آنها قابل تحمل نبود و با توطئه و جنگ قصد ساقط کردن آن را داشتند، بی خبر از آنکه این مردم اعتقاد خاصی به حوادث کربلا داشته و دارند. با شروع جنگ تحمیلی و حمله یزیدیان زمان به خاک ایران بار دیگر حادثه سرلوحه مردم قرار گرفت و یکی از وجوه مقدس بودن دفاع مردم ایران تمسک به قیام کربلا بود. چون دشمن به سرزمین و قلمرو و حکومت اسلامی تجاوز می کند، مسلمانان دو راه بیشتر ندارند، یا تن به خواری دهند و تسلیم دشمن شوند و زندگی اسارت بار بپذیرند و یا جوانمردانه در برابرش بایستند و او را پشیمان سازند. حضرت علی (ع) درباره لزوم پاسخ گفتن به متجاوز می فرمایند: «لا تدعون الی مبارزه، و بان دوعیته الیها فاجبه فان الداعی باغ و الباقل مصروع» (7) کسی را به مبارزه نخوان اما اگر تو را به جنگ خواندند بپذیر، زیرا جنگ طلب [متجاوز است]  و ستمگر، و ستمگر ناکام و شکست خورده است.با وقوع جنگ تحمیلی، اسلام انقلابی از سطح به عمق ارتقا یافت و شور انقلابی به شعور انقلابی تبدیل شد. در این عرصه جدید جوهره کفرستیزی و مقاومت که از روح اسلام نشأت می گیرد احیا شد و باب متروک جهاد بار دیگر گشوده شد. در جنگ تحمیلی رزمندگان اسلام با تأسی به سیره رسول اکرم (ص) و ائمه اطهار و با الهام از پیام «هیهات من الذله» عاشورا که در همه اعصار چراغ راه آزادگان و بسیجیان و حسینیان به شمار می رود، آینه ابهت دو ابرقدرت را شکستند، چنانکه امام خمینی (ره) می فرمایند:« مردم ما دیگر به هیچ وجه حاضر نیستند تن به خواری و ذلت دهند و مرگ سرخ را به زندگی ننگین ترجیح می دهند. ما برای کشته شدن حاضریم و با خدای خویش عهد نموده ایم که دنباله روی امام خود سید الشهداء(ع) باشیم. (8) امام خمینی (ره) با الهام از این آیه قرآن:« و لا تقولوا یقتل فی سبیل الله امواته بل احیا ولکن لاتشعرون» (9) به آنان که در راه خدا کشته می شوند، مرده نگویید بلکه آنان زنده اند و لکن شما نمی فهمید. می فرماید:« شهادت عزت ابدی است، یک حیات ابدی است، آنها از شهادت می ترسند و از مردن می ترسند. ما که انسان را باقی می دانیم و حیات جاودانه را بهتر از این حیات مادی می دانیم برای چه بترسیم (10) آری عاشورایی جنگیدن است که به رزمندگان روحیه می دهد و آنها را در برابر جنگ نابرابر بی باک و امیدوار، مصمم و با اراده و مطمئن به پیروزی و رسیدن به یکی از احدی الحسنین قرار می دهد و این مسئله است که دفاع رزمندگان اسلام را مقدس ساخته و با دیگر دفاع های رایج دنیا متفاوت ساخته است.در مکتب ارادت و درس وفا و عشق
تجدید کربلای حسینی قیامتان (11) «همایون شفقی»

3- رهبری فوق العاده
ویژگی دیگر دفاع مقدس نقش بی بدیل حضرت امام (ره) بود، رهبری که با گفتار معنوی خود چنان تحول و انقلاب روحی پدید آورد که انسانیت انسان را به گونه ای دیگر رقم زد و خالق انسان های خود ساخته شد و با قلم خود و نفس مسیحایی خود شهدا را ساخت و الگوی آنان شد.این هنر امام که با آموزه های خود جنگ را از جنگ خاک به جنگ عقیده تبدیل کرد از ویژگی های مهم دفاع مقدس است. امام جنگ را جنگ عقیده می دانست که جغرافیا و مرز نمی شناسد و براساس بینش دینی و مذهبی تا وجود کفر و شرک می تواند ادامه یابد، چنانکه می فرمایند:
« ما الان برای دینمان داریم جنگ می کنیم. برای خاک نمی جنگیم. ما هر روزی که جنگ تمام شود با روی گشاده، همه ملت عراق را به آغوش می گیریم و جنگ دیگر نداریم. جنگ ما جنگی است ما بین اسلام و کفر نه جنگی است مابین یک کشور و یک کشور.» (12)در اثر این تفکر بود که سخن و فرمان امام حجت بود و هر گونه سرپیچی از آن به عنوان یک گناه تلقی می شد. وقتی در مکتب شیعه اطاعت از ولی فقیه در راستای اطاعت از پیامبر (ص) مطرح می شود با یک اشاره رهبری، میدان های نبرد با انتخاب آگاهانه روبه رو می شود که نتایجی فراتر از حد عادی حاصل می شود. امام خمینی (ره) به عنوان مقتدا و الگوی شهیدان، نقش عظیمی در فرماندهی و هدایت نیروهای شهادت طلب و احیای فرهنگ تفکر بسیجی در جامعه به عهده داشته است. تربیت انسا ن های مجاهد و از خود گذشته نتایج رهبری های پیامبرگونه آن ابرمرد به شمار می آید. امام (ره) با ایجاد و تحولی شگرف در ابعاد فردی و اجتماعی، معنویت را در ملت ایران استوار کرد. فرهنگ شهادت طلبی در جامعه با ایجاد تحولی درونی را بنیاد نهاد و اخلاق فردی، دینی و اجتماعی آنان را به سوی آگاهی، رشد و بالندگی جهت داد و از طریق جهاد اکبر یا غلبه بر نفس اماره، محیط ادراکی- روان شناختی را با محیط عینی : عملیاتی منطبق و سازگار نمود و با ایجاد این تحول فکری و روحی در درون جامعه، نوعی پویایی به دیپلماسی جهاد و استراتژی دفاعی بازدارندگی بخشید.(13)برهمین اساس بود که امام (ره) می فرمود:«مردم برای جمهوری نمی آیند به شهادت برسند مردم برای اسلام می گویند می خواهیم شهید بشویم.» (14)روشن است که جنگ از حد جنگ های متعارفی بیرون آمده بود و به عرصه بین المللی کشیده شده بود و در واقع جنگ بر سر حاکمیت اسلام با کفر در جهان بود و چنین موقعی دفاع نیز مقدس و الهی است و ارزش و اهمیتش بیشتر و ماندگارتر است.

4- وحدت
ویژگی دیگر دفاع مقدس جاری و ساری شدن عامل «وحدت» بود. هم وحدت در هدف و هم وحدت در اقشار مختلف مردم، کشور ایران از موزاییک اقوام تشکیل شده است و هرگونه خلل مسامحه در این باره می تواند آسیب رسان باشد.(15) اما به کارگیری الگوی وحدت از سوی امام (ره) و تأکید ایشان بر وحدت اقشار مختلف، نه تنها قومیت ها که به عنوان یک تهدید تلقی می شدند به فرصت تبدیل شدند بلکه بخش بزرگی از افتخارآفرینی ها توسط اقوام ایرانی و مرزنشینان صورت گرفت. دشمن تلاش می کرد تا با برجسته کردن قومیت ها و حتی ایجاد تفرقه های مذهبی به اهداف موردنظر خود برسد، اما نتوانست به موقعیت دست پیدا کند. به این دلیل دشمن موفق نشد اختلاف ایجاد کند چون که هدف ملت یکی بود و برای آن تلاش می کرد و یک حلقه محکم این حلقه های پراکنده را به هم گره می داد و آن چیزی نبود جز توحید که همه امور را به یک راه اصلی هدایت می کرد. چنانکه امام (ره) توحید را عامل فداکاری رزمندگان می دانست. «شما این اخلاصتان و این شهادت طلبی و این ایثارتان برای خدا است که ارزش به شما داده و این ارزش را هیچ معیاری نمی تواند اندازه گیری بکند.» (16) «برای حیات جاوید است که این، تقاضای شهید می کنند. بنا بر عقاید حلقه الهی است.» (17)

5- روحیه جوان باوری
روحیه جوان باوری از جمله تفکرات بدیع و بکری است که در جنگ به ارمغان گذاشته شد. در دوران دفاع مقدس جوانان داوطلبانه و از سر اخلاص پا به میدان نبرد گذاشته و برای تکلیف الهی به مجاهدت برخاستند. این روحیه برگرفته از دستاوردهای انقلاب اسلامی بود، چرا که جوانان بیشترین نقش را در پیروزی انقلاب اسلامی داشتند و امام بالاترین شخصیتی بود که به جوانان اعتماد کرد و راه را برای تصدی مناصب توسط جوانان باز نمود.این روحیه جوان باوری به مدیریت جنگ نیز تسری پیدا کرد و در میدان های سرنوشت، جوانان بیشترین رشادت ها را خلق کردند به طوری که سن شهیدان والا مقام گویای این است که آنها در سن جوانی بوده اند. در جنگ نوع جدیدی از فرماندهی نظامی پدیدار شد که با فرماندهی مصطلح ارتش های کلاسیک تفاوت های اساسی داشت. در عرف و آیین نظامی، رابطه فرمانده و زیردست یک رابطه مکانیکی و دستوری خشک است و فاقد پویایی فکری، اعتقادی و ارزش گرایی است. فرمانده سپاه در جنگ از بالاترین رده یعنی فرماندهی کل و الی آخر هیچ تفاوتی با نیروی تکاور بسیجی نداشته همه آنها برای یک مقصود در جبهه حضور پیدا کرده بودند و تمام آنها، دفاع از انقلاب اسلامی و تبعیت از فرمان امام خمینی (ره) بود. (18)

6- الگو شدن
دفاع مقدس توانست فرهنگ دفاع از اسلام را در خاورمیانه و جهان بنیان گذاری کند. هشت سال دفاع مقدس به یک الگو برای مردم فلسطین، لبنان و افغانستان تبدیل شده و آنها در مقابل دشمنان خود ایستاده اند. در اندیشه دفاعی امام خمینی (ره) فرهنگ شهادت موجب اثبات حقانیت و مظلومیت کشور اسلامی نزد افکار عمومی بین المللی می گردد، به گونه ای که از رهگذر بازشناسی جهانی آرمان های والا و اهداف مقدس جمهوری اسلامی ملت های آزاده و آزادیخواه به ارزش های انسانی و الهی نهضت اسلامی پی خواهند برد.(19) امام خمینی (ره) ضمن تحسین رزمندگان اسلام می فرمایند که:«هدف خارج کردن رعب و وحشت از دل مستضعفان و محرومان و ملل مسلمان است. شما درس فداکاری و شهادت به مستضعفین جهان می آموزید که وعده خدا بر حکومت پابرهنگان جهان است.(20)امام (ره) معتقد بود که شهادت موجب تحول در داخل و نیز در استراتژی دفاعی دولت اسلامی می گردد عاملی که موج اسلام گرایی و آزادیخواهی را در جهان فراهم می آورد. لذا روحیه شهادت طلبی موجب تحکیم جایگاه و موقعیت مستضعفان و آزادی خواهان و مسلمانان و احیای اسلام به عنوان جبهه ای تعادل بخش در نظام بین الملل و حاکمیت مستضعفان خواهد شد.

7- خودباوری
یکی از بزرگترین سرمایه هایی که جنگ تحمیلی برای ما به میراث گذاشت تحکیم روحیه خودباوری و اعتماد به نفس بود. در جنگ تحمیلی تمام قدرت های جهان به کشور متجاوز کمک کردند و با تمام امکانات خود به او یاری رساندند، اما مجاهدان و رزمندگان اسلام ناامید نشدند و با اتکال به خداوند متعال و امدادهای غیبی و با بهره گیری از آیه «یا ایها النبی حرض المومنین علی القتال، ان یکن منکم عشرون صابرون یغلبوا ماتین و ان یکن منکم مأئه یغلبوا الفا من الذین کفروا بانهم قوم لا یفقهون» (20) ای پیامبر مومنین را بر کارزار تحریض کن، اگر از شما بیست نفر با استقامت یافت شوند بر دویست نفر غلبه می یابند و اگر از شما صد نفر باشند، بر هزار نفر از کسانی که کافر شدند غالب می شوند، به خاطر این که آنان مردمی نادان و نفهم هستند، بر دشمن متجاوز غلبه یافتند و با دست خالی به جنگ دشمن سرتا پا مسلح رفتند و به فضل الهی نصرت یافتند.آری خودباوری و بهره گیری از امکانات محدود زمینه ای به وجود آوردند که نه تنها در زمان جنگ بلکه پس از آن و در دوران سازندگی و تا به حال غیورمردان ایران اسلامی بی اعتنا به تحریم های کشورهای مستکبر سر به سنگ خورده و عبرت نگرفته به امکانات و فناوری هایی دست یافته اند که جهانیان و دشمنان قسم خورده انقلاب را در بهت و حیرت فرو برده است. فناوری ساخت سدهای بزرگ و نیروگاه های تولید برق، دستیابی به فناوری هسته ای و پیشرفت های علمی و نوآوری های پزشکی و دستیابی به ساخت داروهای کمیاب، پیشرفت های نظامی و قضایی و پیشرفت های دیگر همگی مرهون دفاع مقدس و تزریق روحیه خودباوری رزمندگان اسلام است.
«اندر بلای سخت پدید آمد
فضل و بزرگمردی و سالاری
همان بلاهای سخت لازم است تا اقیانوس مواج فضایل انسانی، در درون انسان- به شکل معجزه آسا، نه به شکل معمولی- به موج بیفتد و انسان ها معنویتشان رشد کند.»(21)آری آن لرزه ای که دفاع مقدس در بنیان کاخ های عنکبوتی آنها انداخته جرأت هرگونه عملی را از آنها ساقط ساخته است و به برکت آن روحیات دوران دفاع مقدس است که ما الان به رقابت با کشورهای پیشرفته علمی برخاسته ایم و شعار «ما می توانیم» را با صدای بلند و غرور آمیز سر می دهیم.

8- معنویت
آن چیزی که دفاع مقدس را این طور با عظمت و پرشکوه به پیروزی رساند و ماندگار کرده است معنویت، عرفان و فناء فی الله و ندیدن خود است و این مسئله در دفاع مقدس به اوج خود رسیده بود. رهبر معظم انقلاب در دیدار گروه کثیری از پاسداران در تاریخ (13/9/1376) می فرمایند: این که امام فرمودند وصیت نامه این جوانان را بخوانید، این یک توصیه خشک و خالی نبود. خود امام، آن وصیت نامه ها را خوانده بودند و می خواستند که دیگران از آن بی بهره نمانند. کمااینکه خود من هم در طول سال های جنگ و بعد از آن تا امروز، بحمدالله با این وصیت نامه ها تا حدودی انس داشته ام و دارم، دیده ام که بعضی از این وصیت نامه ها، چه طور حاکی از روح عرفان است.راهی را که یک عارف در طول سی چهل سال، طی می کند این راه طولانی را یک جوان در ظرف ده روز پانزده روز، در جبهه پیدا کرده و طی کرده است.معنویت، تمامی گره های به ظاهر سخت و بازنشدنی را، می گشاید. پیروزی در انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی، آزمایش بزرگ از این اثر ارزشمند معنویت بود.

¤ نتیجه گیری
در این مقاله ما دفاع مقدس را از نقطه نظر ماهوی مورد بررسی قرار داده ایم تا دریابیم که چرا عنوان مقدس به خود گرفته است و علت ماندگاری آن چیست که به مواردی اشاره کردیم از جمله اینکه، خدامحوری و برای خدا جنگیدن که مهمترین شاخصه جنگ بود، ویژگی ای که امیدبخش بود و همه امور را به خود معطوف کرده بود. ویژگی دیگر دفاع که آن را مقدس ساخته بود عاشورایی جنگیدن بود و الهام از سرور و سالار شهیدان و قیام او که زمانی پای عقیده و دین در میان باشد باید جنگید ولو در این راه به شهادت رسید، ولو با دست خالی به جنگ با دنیا رفت اما تن به ذلت نداد.همچنین قدرت معنوی و فرهنگی و مدیریت استراتژیک رهبری را مورد بررسی قرار دادیم که در دوران دفاع به اوج خود رسید و خالق انسان هایی شد که یک شبه ره صد ساله را پیمودند و برای شهادت سر از پا نمی شناختند و چنین قدرتی را در هیچ جایی نمی توان دید.در دفاع مقدس بود که ما به اتحاد مقدسی رسیدیم و همه ایران یکپارچه و خودجوش تحت رهبری امام (ره) برای هدفی واحد به صحنه نبرد حق علیه باطل رفت و این اتحاد بیشتر و بهتر همچنان باقی است و این از برکات جنگ بود.جوان باوری از مشخصه های بارز دفاع مقدس است در هیچ جای جهان سراغ نداریم که مردم غیرنظامی چنین گسترده و تأثیرگذار در میدان جنگ حاضر شوند. اما در دفاع مقدس ما بسیجی داشتیم 13 ساله تا 70 ساله که با اراده خود برای دفاع از عقیده به جنگ آمده بود و جهان هنوز از هیبت بسیج به خود می لرزد. اما دیگر ویژگی فرهنگی که دفاع ما را مقدس ساخته است الگو قرار گرفتن برای دیگر کشورها و ملت های آزادیخواه است که نمی خواهند زیر سلطه جباران و ستمگران باشند و پدیده اسلام خواهی و ظلم ستیزی در جهان زنده شد.آنچه مسلم است این است که دفاع مقدس به عنوان سند مقاومت و مظلومیت ایرانیان در خاطره تاریخ ثبت و ضبط است و به عنوان یک فرهنگ پایدار باید از آن نگهداری نمود.
¤ 

 

 پی نوشت ها در دفتر نشریه موجود است.